Του Νικόλαου Πετρουλάκη
Επίτιμος σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου
Το πρόβλημα της «κριτικής σκέψης» απασχολεί τα τελευταία χρόνια τους παιδαγωγούς, οι οποίοι καταβάλλουν προσπάθεια να πείσουν τους δασκάλους (και τους εξεταστές) να αποφύγουν την παραδοσιακή νοοτροπία και να μη ζητούν από τους μαθητές μόνο προϊόντα απομνημόνευσης. Πολύς λόγος γίνεται σήμερα για προσέγγιση της γνώσης με κριτική σκέψη, για γόνιμη σκέψη, για δημιουργική σκέψη, για διδακτικές προσεγγίσεις της κριτικής σκέψης, για διδακτικές τεχνικές που καλλιεργούν την κριτική σκέψη κ.ο.κ. Τα παραπάνω τονίζονται λόγω της ανάγκης ο μαθητής, αυριανός πολίτης του 21ου αιώνα, να είναι ικανός να αντιμετωπίζει το πλήθος των προβλημάτων που θα συναντήσει και να βρίσκει πάντα τη λογική λύση.
Η κριτική σκέψη (μια καθαρά ανώτερη διανοητική λειτουργία) εξετάζεται σήμερα σε συνδυασμό με τα πορίσματα των νευροεπιστημόνων, σύμφωνα με τα οποία η κινητήρια δύναμη μέσα στον ανθρώπινο εγκέφαλο δεν είναι μόνο η νοημοσύνη αλλά και το συναίσθημα. Στη λήψη αποφάσεων έχουμε συνεργασία νοημοσύνης και συναισθημάτων. Το συναίσθημα προηγείται της νοητικής λειτουργίας, γι’ αυτό ο σκεπτόμενος νους είναι πλήρης συναισθημάτων. Μέχρι τώρα υποστηρίζαμε πως η λήψη των αποφάσεων είναι μια παιδαγωγική αλήθεια. Τώρα συμπληρώνουμε την απαίτηση αυτή της παιδαγωγικής και ζητούμε τη συνενέργεια συναισθήματος και λογικής για τη λήψη της σωστής απόφασης.
Μια δημιουργία του σκεπτόμενου νου
Οι διαστάσεις της κριτικής σκέψης προσδιορίζονται στον νοητικό χώρο. Δε διδαχθήκαμε ωστόσο πώς να αποτιμούμε τη σκέψη μας ή τη σκέψη των μαθητών μας στο πλαίσιο της νόησης και του συναισθήματος. Αν θέλουμε να προαγάγουμε τη σκέψη των μαθητών μας δεν πρέπει να επαναπαυόμαστε όταν τα παιδιά σκέφτονται απλώς τα πράγματα χωρίς να αναζητούν ενδείξεις και αποδείξεις, χωρίς να δικαιολογούν τα πράγματα αυτά. Συχνά οι δάσκαλοι δεν είναι ενήμεροι της διαφοράς αυτής. Πολλοί δάσκαλοι αφήνουν τους μαθητές τους να γράφουν ή να μιλούν με ευχέρεια και γλαφυρότητα και θεωρούν το γεγονός αυτό καλή σκέψη. Όμως ακόμη κι αν ο μαθητής παρουσιάζει σειρά γεγονότων, αυτό δε συνιστά σκέψη επί των πραγμάτων· ακόμη κι αν το παιδί εκθέτει τα γεγονότα με ζωηρότητα και ζωντάνια, πάλι αυτό δεν είναι καλή σκέψη. Όταν ο μαθητής εκφράζει απλώς συναισθηματικές του καταστάσεις, υποκειμενικές του θέσεις, χωρίς να αιτιολογεί τις απόψεις του ή να παρουσιάζει αποδείξεις για την αλήθεια τους, χωρίς να αναφέρεται σε πιθανές αντίθετες θέσεις, χωρίς να εκφράζει ποικιλία άλλων απόψεων, δε σκέφτεται με κριτικό τρόπο.
Στη διαδικασία της σκέψης ο κάθε άνθρωπος συνενώνει υπάρχοντα στοιχεία, αξιοποιεί τις δεξιότητες και ικανότητές του, στην προσπάθεια να λύσει κάποιο πρόβλημα. Αν δεν υπάρχει πρόβλημα, δεν υπάρχει κριτική σκέψη. Η κριτική σκέψη, επειδή συνεπάγεται νοητική εργασία και συναισθηματική εγρήγορση επί ενός συγκεκριμένου θέματος και επειδή είναι το συνολικό προϊόν της πείρας μας, των ιδεών μας, της κοσμοθεωρίας μας, θεωρείται δημιουργία, μια παραγωγική εργασία, μια καινούργια γνώση, μια οικοδομή. Η κριτική σκέψη είναι, με λίγα λόγια, μια δημιουργία του σκεπτόμενου νου και όταν η δημιουργία αυτή ενταχθεί στον γνωστικό μας πλούτο, αφομοιούμενη, θα είναι ένα επιπλέον όπλο στη διάθεσή μας για να λύσουμε μελλοντικά προβλήματα.
Επικοινωνία και συνεργασία
Η κριτική σκέψη υποβοηθά την επικοινωνία μας με τους άλλους ανθρώπους. Κριτικός συνομιλητής είναι εκείνος ο οποίος προσπαθεί να συμβιβαστεί θετικά ή αρνητικά με το αντικείμενο κάθε συζήτησης. Ο άνθρωπος χωρίς κριτική σκέψη δεν είναι καλός ομιλητής ούτε καλός αναγνώστης κειμένου. Ο καλός συνομιλητής ή αναγνώστης ή ακροατής πρέπει την ίδια στιγμή που ενεργεί με τις ιδιότητες αυτές να λύνει κάποιο πρόβλημα επικοινωνίας και τότε πετυχαίνει την αποτελεσματική επικοινωνία. Επικοινωνία, επομένως, είναι μια συναλλαγή ανάμεσα σε δυο τουλάχιστον λογικά όντα. Στην ανάγνωση, για παράδειγμα, υπάρχει επικοινωνία ανάμεσα στη λογική-συναισθηματική σκέψη του συγγραφέα και στη λογική-συναισθηματική σκέψη του αναγνώστη. Ο κριτικός αναγνώστης αναδομεί (και έτσι μεταφράζει) τη λογική και το συναίσθημα του συγγραφέα στη λογική και το συναίσθημά του. Τούτο συνεπάγεται ανώτερη πνευματική λειτουργία και το αποτέλεσμα αυτής της δραστηριότητας είναι μια καινούργια παραγωγή. Έτσι, για πρώτη φορά η λογική και το συναίσθημα του συγγραφέα υπάρχουν μέσα στον νου και στον συναισθηματικό κόσμο του αναγνώστη.
Η κριτική σκέψη είναι επίσης απαραίτητη στη συνεργατική μάθηση. Χωρίς την κριτική σκέψη η συνεργατική μάθηση είναι μια ψευτομάθηση. Ό,τι ακούμε ή ό,τι διαβάζουμε πρέπει να τα θέτουμε στον έλεγχο της κριτικής σκέψης και να μη γινόμαστε θύματα των επιτήδειων απατεώνων ή των κερδοσκόπων διαφημιστών.
Νέος κόσμος, νέες απαιτήσεις
Τα ουσιώδη χαρακτηριστικά του κόσμου στον οποίο θα εισέλθουν οι μαθητές μας είναι η συνεχώς αυξανόμενη αλλαγή σε όλες της περιοχές της ανθρώπινης δραστηριότητας και των κοινωνικών φαινομένων, ο πολλαπλασιασμός καθημερινώς των πληροφοριών, που γρήγορα θεωρούνται απαρχαιωμένες, και η καθημερινή αναδόμηση, επανεξέταση και δοκιμασία των ιδεών. Στον κόσμο αυτό κανείς δεν μπορεί να ζήσει επιμένοντας στον πάγιο τρόπο του σκέπτεσθαι, ο καθένας πρέπει συνεχώς να προσπαθεί να αντιμετωπίσει τις σκέψεις των άλλων και να πάρει ανάλογη θέση, ο καθένας οφείλει να σέβεται την ανάγκη για ακρίβεια, ορθότητα, ακόμη και σχολαστικότητα, στην αντιμετώπιση των παρουσιαζόμενων προβλημάτων και ο κάθε εργαζόμενος οφείλει να παρακολουθεί τις εξελίξεις της επιστήμης ή της τέχνης του και να τελειοποιείται ενόψει της συνεχούς αλλαγής στη μορφή των επιστημών και των επαγγελμάτων.
Τέτοιο πρόβλημα δε συνάντησε ο άνθρωπος στη διάρκεια των χιλιετιών που πέρασαν. Η εκπαίδευση δεν είχε αντιμετωπίσει τέτοιο πρόβλημα ποτέ κατά το παρελθόν, να προπαρασκευάσει δηλαδή τους μαθητές για μια τόσο δυναμική διακύμανση, για μια τέτοια αναταραχή, για έναν τέτοιο αναβρασμό, για μια τέτοια σύγχυση, για μια τέτοια αοριστία για το τι θα γίνει και για το τι θα κάνει ο καθένας εξαιτίας της απουσίας προβλεψιμότητας για το μέλλον. Το λειτούργημα του εκπαιδευτικού βρίσκεται μπροστά σε μια χωρίς προηγούμενο πρόκληση. Οι δάσκαλοι σήμερα καλούνται να κάνουν εκείνο το οποίο καμιά προηγούμενη γενιά εκπαιδευτικών δεν είχε κάνει. Ας ελπίσουμε πως οι εκπαιδευτικοί όλων των βαθμίδων θα έχουν τη διορατικότητα και τη γενναιότητα να εννοήσουν τα πράγματα ως έχουν και να μεταρρυθμίσουν αναλόγως την όλη σχολική ζωή. Η κριτική σκέψη, όμως, πρέπει να είναι η καρδιά της καλώς εννοούμενης εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, γιατί βρίσκεται στην καρδιά των αλλαγών του 21ου αιώνα.
Εκπαίδευση
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου