Η κριτική σκέψη και η αναγκαιότητά της

Του Νικόλαου Πετρουλάκη

Επίτιμος σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου

Το πρόβλημα της «κριτικής σκέψης» απασχολεί τα τελευταία χρόνια τους παιδαγωγούς, οι οποίοι καταβάλλουν προσπάθεια να πείσουν τους δασκάλους (και τους εξεταστές) να αποφύγουν την παραδοσιακή νοοτροπία και να μη ζητούν από τους μαθητές μόνο προϊόντα απομνημόνευσης. Πολύς λόγος γίνεται σήμερα για προσέγγιση της γνώσης με κριτική σκέψη, για γόνιμη σκέψη, για δημιουργική σκέψη, για διδακτικές προσεγγίσεις της κριτικής σκέψης, για διδακτικές τεχνικές που καλλιεργούν την κριτική σκέψη κ.ο.κ. Τα παραπάνω τονίζονται λόγω της ανάγκης ο μαθητής, αυριανός πολίτης του 21ου αιώνα, να είναι ικανός να αντιμετωπίζει το πλήθος των προβλημάτων που θα συναντήσει και να βρίσκει πάντα τη λογική λύση.

Η κριτική σκέψη (μια καθαρά ανώτερη διανοητική λειτουργία) εξετάζεται σήμερα σε συνδυασμό με τα πορίσματα των νευροεπιστημόνων, σύμφωνα με τα οποία η κινητήρια δύναμη μέσα στον ανθρώπινο εγκέφαλο δεν είναι μόνο η νοημοσύνη αλλά και το συναίσθημα. Στη λήψη αποφάσεων έχουμε συνεργασία νοημοσύνης και συναισθημάτων. Το συναίσθημα προηγείται της νοητικής λειτουργίας, γι’ αυτό ο σκεπτόμενος νους είναι πλήρης συναισθημάτων. Μέχρι τώρα υποστηρίζαμε πως η λήψη των αποφάσεων είναι μια παιδαγωγική αλήθεια. Τώρα συμπληρώνουμε την απαίτηση αυτή της παιδαγωγικής και ζητούμε τη συνενέργεια συναισθήματος και λογικής για τη λήψη της σωστής απόφασης.

Μια δημιουργία του σκεπτόμενου νου

Οι διαστάσεις της κριτικής σκέψης προσδιορίζονται στον νοητικό χώρο. Δε διδαχθήκαμε ωστόσο πώς να αποτιμούμε τη σκέψη μας ή τη σκέψη των μαθητών μας στο πλαίσιο της νόησης και του συναισθήματος. Αν θέλουμε να προαγάγουμε τη σκέψη των μαθητών μας δεν πρέπει να επαναπαυόμαστε όταν τα παιδιά σκέφτονται απλώς τα πράγματα χωρίς να αναζητούν ενδείξεις και αποδείξεις, χωρίς να δικαιολογούν τα πράγματα αυτά. Συχνά οι δάσκαλοι δεν είναι ενήμεροι της διαφοράς αυτής. Πολλοί δάσκαλοι αφήνουν τους μαθητές τους να γράφουν ή να μιλούν με ευχέρεια και γλαφυρότητα και θεωρούν το γεγονός αυτό καλή σκέψη. Όμως ακόμη κι αν ο μαθητής παρουσιάζει σειρά γεγονότων, αυτό δε συνιστά σκέψη επί των πραγμάτων· ακόμη κι αν το παιδί εκθέτει τα γεγονότα με ζωηρότητα και ζωντάνια, πάλι αυτό δεν είναι καλή σκέψη. Όταν ο μαθητής εκφράζει απλώς συναισθηματικές του καταστάσεις, υποκειμενικές του θέσεις, χωρίς να αιτιολογεί τις απόψεις του ή να παρουσιάζει αποδείξεις για την αλήθεια τους, χωρίς να αναφέρεται σε πιθανές αντίθετες θέσεις, χωρίς να εκφράζει ποικιλία άλλων απόψεων, δε σκέφτεται με κριτικό τρόπο.

Στη διαδικασία της σκέψης ο κάθε άνθρωπος συνενώνει υπάρχοντα στοιχεία, αξιοποιεί τις δεξιότητες και ικανότητές του, στην προσπάθεια να λύσει κάποιο πρόβλημα. Αν δεν υπάρχει πρόβλημα, δεν υπάρχει κριτική σκέψη. Η κριτική σκέψη, επειδή συνεπάγεται νοητική εργασία και συναισθηματική εγρήγορση επί ενός συγκεκριμένου θέματος και επειδή είναι το συνολικό προϊόν της πείρας μας, των ιδεών μας, της κοσμοθεωρίας μας, θεωρείται δημιουργία, μια παραγωγική εργασία, μια καινούργια γνώση, μια οικοδομή. Η κριτική σκέψη είναι, με λίγα λόγια, μια δημιουργία του σκεπτόμενου νου και όταν η δημιουργία αυτή ενταχθεί στον γνωστικό μας πλούτο, αφομοιούμενη, θα είναι ένα επιπλέον όπλο στη διάθεσή μας για να λύσουμε μελλοντικά προβλήματα.

Επικοινωνία και συνεργασία

Η κριτική σκέψη υποβοηθά την επικοινωνία μας με τους άλλους ανθρώπους. Κριτικός συνομιλητής είναι εκείνος ο οποίος προσπαθεί να συμβιβαστεί θετικά ή αρνητικά με το αντικείμενο κάθε συζήτησης. Ο άνθρωπος χωρίς κριτική σκέψη δεν είναι καλός ομιλητής ούτε καλός αναγνώστης κειμένου. Ο καλός συνομιλητής ή αναγνώστης ή ακροατής πρέπει την ίδια στιγμή που ενεργεί με τις ιδιότητες αυτές να λύνει κάποιο πρόβλημα επικοινωνίας και τότε πετυχαίνει την αποτελεσματική επικοινωνία. Επικοινωνία, επομένως, είναι μια συναλλαγή ανάμεσα σε δυο τουλάχιστον λογικά όντα. Στην ανάγνωση, για παράδειγμα, υπάρχει επικοινωνία ανάμεσα στη λογική-συναισθηματική σκέψη του συγγραφέα και στη λογική-συναισθηματική σκέψη του αναγνώστη. Ο κριτικός αναγνώστης αναδομεί (και έτσι μεταφράζει) τη λογική και το συναίσθημα του συγγραφέα στη λογική και το συναίσθημά του. Τούτο συνεπάγεται ανώτερη πνευματική λειτουργία και το αποτέλεσμα αυτής της δραστηριότητας είναι μια καινούργια παραγωγή. Έτσι, για πρώτη φορά η λογική και το συναίσθημα του συγγραφέα υπάρχουν μέσα στον νου και στον συναισθηματικό κόσμο του αναγνώστη.

Η κριτική σκέψη είναι επίσης απαραίτητη στη συνεργατική μάθηση. Χωρίς την κριτική σκέψη η συνεργατική μάθηση είναι μια ψευτομάθηση. Ό,τι ακούμε ή ό,τι διαβάζουμε πρέπει να τα θέτουμε στον έλεγχο της κριτικής σκέψης και να μη γινόμαστε θύματα των επιτήδειων απατεώνων ή των κερδοσκόπων διαφημιστών.

Νέος κόσμος, νέες απαιτήσεις

Τα ουσιώδη χαρακτηριστικά του κόσμου στον οποίο θα εισέλθουν οι μαθητές μας είναι η συνεχώς αυξανόμενη αλλαγή σε όλες της περιοχές της ανθρώπινης δραστηριότητας και των κοινωνικών φαινομένων, ο πολλαπλασιασμός καθημερινώς των πληροφοριών, που γρήγορα θεωρούνται απαρχαιωμένες, και η καθημερινή αναδόμηση, επανεξέταση και δοκιμασία των ιδεών. Στον κόσμο αυτό κανείς δεν μπορεί να ζήσει επιμένοντας στον πάγιο τρόπο του σκέπτεσθαι, ο καθένας πρέπει συνεχώς να προσπαθεί να αντιμετωπίσει τις σκέψεις των άλλων και να πάρει ανάλογη θέση, ο καθένας οφείλει να σέβεται την ανάγκη για ακρίβεια, ορθότητα, ακόμη και σχολαστικότητα, στην αντιμετώπιση των παρουσιαζόμενων προβλημάτων και ο κάθε εργαζόμενος οφείλει να παρακολουθεί τις εξελίξεις της επιστήμης ή της τέχνης του και να τελειοποιείται ενόψει της συνεχούς αλλαγής στη μορφή των επιστημών και των επαγγελμάτων.

Τέτοιο πρόβλημα δε συνάντησε ο άνθρωπος στη διάρκεια των χιλιετιών που πέρασαν. Η εκπαίδευση δεν είχε αντιμετωπίσει τέτοιο πρόβλημα ποτέ κατά το παρελθόν, να προπαρασκευάσει δηλαδή τους μαθητές για μια τόσο δυναμική διακύμανση, για μια τέτοια αναταραχή, για έναν τέτοιο αναβρασμό, για μια τέτοια σύγχυση, για μια τέτοια αοριστία για το τι θα γίνει και για το τι θα κάνει ο καθένας εξαιτίας της απουσίας προβλεψιμότητας για το μέλλον. Το λειτούργημα του εκπαιδευτικού βρίσκεται μπροστά σε μια χωρίς προηγούμενο πρόκληση. Οι δάσκαλοι σήμερα καλούνται να κάνουν εκείνο το οποίο καμιά προηγούμενη γενιά εκπαιδευτικών δεν είχε κάνει. Ας ελπίσουμε πως οι εκπαιδευτικοί όλων των βαθμίδων θα έχουν τη διορατικότητα και τη γενναιότητα να εννοήσουν τα πράγματα ως έχουν και να μεταρρυθμίσουν αναλόγως την όλη σχολική ζωή. Η κριτική σκέψη, όμως, πρέπει να είναι η καρδιά της καλώς εννοούμενης εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, γιατί βρίσκεται στην καρδιά των αλλαγών του 21ου αιώνα.

Εκπαίδευση

ΠΗΓΗ: Η Καθημερινή (15.06.2002)

Πώς να μεγαλώσετε ένα αγόρι που θα σέβεται τις γυναίκες

Πώς μπορούμε να μάθουμε το αγόρι μας να σέβεται τις γυναίκες; Τι μηνύματα θέλουμε να του περάσουμε, ώστε να εξασφαλίσουμε την προοπτική ενός άντρα που θα αντιμετωπίζει το γυναικείο φύλο με εκτίμηση; Η ψυχολόγος κ. Αθανασιάδου Μαρία γράφει χαρακτηριστικά:

«Είναι πολλά τα περιστατικά ενήλικων ανδρών που ασκούν λεκτική, σωματική και σεξουαλική κακοποίηση εις βάρος των γυναικών: Εργοδότες που χρησιμοποιούν τη θέση τους και παρενοχλούν ερωτικά τις υφισταμένες τους, σύντροφοι που σηκώνουν χέρι στη γυναίκα τους επειδή δεν μπορούν να ελέγξουν το συναίσθημα του θυμού τους, σεξουαλικά διεστραμμένοι άντρες που επιλέγουν τον βιασμό για να ικανοποιήσουν τις αρρωστημένες τους επιθυμίες. Και αυτά είναι μόνο οι ακραίες αντιδράσεις. Στην καθημερινότητα συναντάμε γύρω μας ανθρώπους που μέσα από τη συμπεριφορά τους αναδεικνύουν συνεχώς την έλλειψη σεβασμού που υπάρχει ως προς το γυναικείο φύλο και την πλήρη υποτίμηση αυτού.

»Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι συγκεκριμένοι ενήλικοι άντρες ήταν κάποτε παιδιά. Μεγάλωσαν σε ένα οικογενειακό περιβάλλον, στο οποίο προφανώς δεν υπήρξαν ούτε παραδείγματα ανάλογου σεβασμού ούτε κατάλληλα μαθήματα εκ μέρους των γονέων. Δε γίνεται ένα αγόρι πέντε ετών να βλέπει τον πατέρα του να βρίζει υποτιμητικά τη μητέρα του και να αντιμετωπίζει τις γυναίκες, γενικότερα, ως εργαλεία σεξουαλικής ηδονής και αυτό το παιδί να γίνει αργότερα ένας άντρας που θα εκτιμήσει τη σύντροφό του πέρα από το ωραίο σώμα της και τη δυνατότητα να γίνεται σάκος του μποξ στα νεύρα του».



Η κ. Αθανασιάδου δίνει συγκεκριμένες συμβουλές για αυτό το μάθημα ζωής που κάθε γονιός οφείλει να δώσει:

1 Θέλω το αγόρι μου να παρακολουθεί ένα υγιές πρότυπο άντρα μέσα στο σπίτι. Ο μπαμπάς, ο παππούς, ο θείος, ο φίλος, άντρες που είναι σημαντικά πρόσωπα της οικογένειας, μπορούν να αποτελέσουν καλά παραδείγματα. Η στάση τους απέναντι στη γυναίκα πρέπει να ενέχει εκτίμηση και αναγνώριση.

2 Θέλω το αγόρι μου να καταλάβει ότι το σωματικό εκτόπισμα και η δύναμή του δεν το καθιστούν ελεύθερο να τα χρησιμοποιεί ως εργαλείο υποταγής των αδυνάτων. Είναι καλό να μάθει πως και οι λέξεις έχουν δύναμη, πώς όταν χρησιμοποιούνται κατάλληλα έχουν και θεραπευτική αξία, ενώ με τα επιχειρήματά του θα μπορεί να βάζει οποιονδήποτε στη θέση του. Όταν αδικείται θα πρέπει να υπερασπίζεται τον εαυτό του χωρίς να επιδιώκει την καθήλωση του άλλου.

3 Θέλω το αγόρι μου να μην αξιολογεί μια γυναίκα μόνο μέσα από την εμφάνισή της, αλλά να κοιτάει και τον εσωτερικό της κόσμο, την προσωπικότητά της. Πέρα από ένα καλλίγραμμο σώμα και ένα όμορφο παρουσιαστικό, επιθυμώ να μάθω στο αγόρι μου τη σημαντικότητα αξιών όπως είναι η ειλικρίνεια, η ευγένεια, η δημιουργικότητα, η εξυπνάδα, η καλοσύνη κ.ο.κ.

4 Θέλω το αγόρι μου να μάθει να είναι ευγνώμων και να λέει ευχαριστώ ακόμη και για μικρά πράγματα. Είναι πολύ σημαντικό να εκτιμά την όποια προσφορά της γυναίκας και να μην την υποτιμά, ακόμη κι αν εκείνη δεν εργάζεται ή δε διαθέτει ένα ανεβασμένο μορφωτικό ή κοινωνικοοικονομικό επίπεδο. Και μια νοικοκυρά εργάζεται και αυτό που παρέχει στο σπίτι της είναι πολύτιμο και καθόλου αυτονόητο. Όλοι οι άνθρωποι έχουν την προσωπική τους αξία. Αυτή δεν περιορίζεται στο χρήμα ή σε μια εντυπωσιακή εμφάνιση.

5 Θέλω το αγόρι μου να μάθει να ακούει σε μια συζήτηση και να εκφράζει τα συναισθήματά του. Αυτό είναι κάτι που θα το βοηθήσει στην επικοινωνία, θα αποκτήσει ενσυναίσθηση και σεβασμό στη διαφορετική άποψη. Δεν πρέπει να απειλείται όταν υπάρχει διαφωνία· στόχος του πρέπει να είναι πάντα η εύρεση μιας κοινής πορείας και όχι η διάλυση.

6 Θέλω το αγόρι μου να μη φοβάται να έχει ευαισθησίες. Η ευαισθησία θα το κάνει να έρχεται σε επαφή με τα συναισθήματα της γυναίκας, δε θα είναι σκληρός και άκαμπτος, θα μπορεί να καλλιεργεί μέσα του την ανάγκη της κατανόησης και της συμπόνιας, πάντα βέβαια με οριοθέτηση και με την κατάλληλη προστασία και του ίδιου του εαυτού του.

7 Θέλω το αγόρι μου να μπορεί να είναι μέλος μιας ομάδας. Αυτό σημαίνει ότι θα μάθει να μην κοιτάει μόνο την πάρτη του αλλά και τις ανάγκες και τις επιθυμίες των άλλων. Θα μάθει πως δεν περιστρέφεται ο κόσμος γύρω από αυτόν.

8 Θέλω το αγόρι μου να μάθει ότι μόνο δύναμη δηλώνει για τον άντρα το να φροντίζει τη γυναίκα του. Η φροντίδα προς τη γυναίκα δεν ταυτίζεται με αδυναμία ή έλλειψη αρρενωπότητας. Ο άντρας που μπαίνει στη θέση μιας γυναίκας για να σκεφθεί τι της αρέσει, τι την ευχαριστεί, είναι αρκετά έξυπνος. Και το κυριότερο που θέλω να μάθει το αγόρι μου είναι πως τις πιο πολλές φορές αρκεί μια ζεστή και μεγάλη αγκαλιά για να νιώσει η γυναίκα γλυκά προς το πρόσωπό του.

9 Θέλω το αγόρι μου να μάθει να βοηθά στις δουλειές του σπιτιού. Το νοικοκυριό δεν είναι κληρονομική υποχρέωση της γυναίκας. Το να αναλαμβάνει κάποιες δουλειές μέσα στο σπίτι δηλώνει στοργή, τρυφερότητα και κατανόηση στον πολλαπλό ρόλο που έχει εκείνη μέσα σε μια οικογένεια.

1

0 Θέλω το αγόρι μου να μάθει να αγαπάει τη δέσμευση και να την καλλιεργεί. Αυτό μπορεί να σημαίνει πως δεν υπάρχει λόγος να φοβάται την απώλεια της ελευθερίας του στο πλαίσιο μιας σχέσης. Το να είναι πιστός δηλώνει σεβασμό απέναντι στον εαυτό του και φυσικά απέναντι στη γυναίκα με την οποία σχετίζεται. Η σχέση δε συνεπάγεται τον εγκλωβισμό και τη στέρηση του όποιου δικαιώματος έχουμε ως άνθρωποι. Ίσα ίσα, είναι καλό να ενισχύει ένα αγόρι την προσωπική εξέλιξη μιας γυναίκας σε κάθε επίπεδο και αυτό να ισχύει και αντιστρόφως.

Σεξουαλική Αγωγή

ΠΗΓΗ: Το Χαμομηλάκι (16.01.2018)
ΕΙΚΟΝΑ: infokids.gr