Τι είναι αυτό ανάμεσα στα πόδια του μπαμπά; Γιατί με γαργαλάει το πουλάκι μου;
Όποιος μεγαλώνει παιδιά σίγουρα έχει έρθει αντιμέτωπος με ερωτήματα όπως αυτά: «Να αφήσω το παιδί να παίζει τον γιατρό;», «Επιτρέπεται να τρίβεται και να αυτοϊκανοποιείται;». Όπως μας διαβεβαιώνουν οι ειδικοί, η σεξουαλικότητα αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της αναπτυξιακής πορείας του παιδιού, ωστόσο δεν έχει τη μορφή με την οποία την αντιλαμβανόμαστε εμείς οι ενήλικες. Σχετίζεται περισσότερο με συμπεριφορές που έχουν να κάνουν με την ταυτότητα του φύλου, το ψηλάφισμα των γεννητικών οργάνων, την περιέργεια για το σώμα και τα παιχνίδια μεταξύ φίλων.
Αυτό που πραγματικά προκαλεί εντύπωση είναι πως, σύμφωνα με τους ειδικούς, η σεξουαλική ανάπτυξη συντελείται στα πέντε πρώτα χρόνια της ζωής ενός παιδιού και ό,τι συμβαίνει αυτή την περίοδο έχει αποφασιστική σημασία για τον μετέπειτα έφηβο, όχι μόνο όσον αφορά τη σεξουαλική του ζωή αλλά και για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα του. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο οι χειρισμοί των γονιών σε ένα τόσο λεπτό θέμα είναι καθοριστικής σημασίας.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή:
Τα στάδια της σεξουαλικής ανάπτυξης
1 Το πρώτο στάδιο της σεξουαλικής ανάπτυξης είναι κατά τον Φρόιντ το «στοματικό» και αφορά τα παιδιά από τη γέννησή τους μέχρι την ηλικία των δεκαοκτώ μηνών. Σε αυτήν τη φάση ερωτογενής ζώνη του παιδιού —ναι, ερωτογενής— είναι η στοματική περιοχή (περιλαμβάνει τα χείλη, τη γλώσσα και τον στοματικό βλεννογόνο). Το «αντικείμενο του πόθου» είναι η μητέρα και το μητρικό στήθος. Αυτό που θα βοηθήσει το παιδί να αναπτυχθεί ομαλά τώρα είναι μόνο η στοργή και η αγάπη που του προσφέρει η σχέση με τη μητέρα και το δέσιμο μαζί της.
2 Μετά τον ενάμιση χρόνο της ζωής του το παιδί περνά στο λεγόμενο «πρωκτικό» στάδιο, που ολοκληρώνεται στα τρία με τέσσερα χρόνια του. Τώρα η ηδονή έχει να κάνει με τον έλεγχο των σφιγκτήρων ούρησης και αφόδευσης, τη συγκράτηση και την αποβολή των περιττωμάτων —η πρώτη σημαίνει την ανυπακοή του προς το περιβάλλον, ενώ η δεύτερη τη συμμόρφωση.
3 Ακολουθεί το «φαλλικό» στάδιο, το οποίο διαρκεί περίπου μέχρι τα πέντε με έξι του χρόνια, οπότε αρχίζει να διαμορφώνεται η ταυτότητα του φύλου και το παιδί διαπιστώνει τις διαφορές ανάμεσα στα αγόρια και στα κορίτσια. Σε αυτήν τη φάση αρχίζει να ταυτίζεται με τον ομόφυλο γονιό και να νιώθει «ερωτικά» συναισθήματα για τον ετερόφυλο. Επίσης, στρέφει την προσοχή στα γεννητικά του όργανα και βρίσκει ικανοποίηση στην ενασχόληση με αυτά.
4 Από την ηλικία περίπου των πέντε με έξι ετών μέχρι την εφηβεία η σεξουαλική ανάπτυξη διανύει τη λεγόμενη «λανθάνουσα περίοδο», οπότε το παιδί δημιουργεί ομόφυλες σχέσεις και εξιδανικεύει το φύλο του.
Από αυτά τα στάδια περνάνε όλα τα παιδιά, κορίτσια και αγόρια, άλλα νωρίτερα και άλλα αργότερα, ανάλογα με την ωριμότητά τους. Είναι πολύ σημαντικό να κατανοήσουμε πως αυτό αποτελεί κάτι απολύτως φυσιολογικό και ο τρόπος που θα το αντιμετωπίσουμε καθορίζει σε πολύ μεγάλο βαθμό και τη μετέπειτα σεξουαλική συμπεριφορά του παιδιού.
Αυτοϊκανοποίηση, ένα παιχνίδι μάθησης
Όλα τα παιδιά εξερευνούν το σώμα τους και ανακαλύπτουν τις «εστίες της ηδονής», τα σημεία δηλαδή που χαϊδεύοντάς τα νιώθουν μεγαλύτερη απόλαυση. Αυτά τα σημεία δεν είναι άλλα από τα γεννητικά τους όργανα, με τα οποία ασχολούνται πολύ συχνά, τα αγγίζουν και αυτό το άγγιγμα τούς προκαλεί ευχαρίστηση.
Η ενασχόληση αυτή αρχίζει ήδη από τα δύο πρώτα χρόνια της ζωής τους. Μάλιστα, παρατηρείται πρώτα στα αγόρια και στη συνέχεια στα κορίτσια, πιθανότατα γιατί το πέος είναι πιο ορατό από το αιδοίο. Σε αυτήν την ηλικία ο αυνανισμός έχει ηρεμιστικό, καταπραϋντικό αποτέλεσμα. Οι ειδικοί μάλιστα τονίζουν πως είναι αναγκαίο να αφήσουμε το παιδί ελεύθερο να ανακαλύψει το σώμα του και την ευχαρίστηση που του προκαλεί η ενασχόληση με αυτό. Ευτυχώς, αντιλήψεις όπως, για παράδειγμα, ότι ο αυνανισμός μπορεί να βλάψει την υγεία ανήκουν στο παρελθόν. Το ενδιαφέρον του παιδιού για τα γεννητικά του όργανα σίγουρα δεν επηρεάζει την πνευματική και σωματική του ανάπτυξη —για την ακρίβεια, αποτελεί μέρος της. Αν οι γονείς αντιδρούν στη συνήθεια αυτή, το παιδί θα νιώσει ένοχο για κάτι που είναι πέρα για πέρα φυσιολογικό. Εάν προσπαθήσουν να καταστείλουν τη σεξουαλικότητά του είτε εκφράζοντας αποδοκιμασία είτε τιμωρώντας το, θα επηρεαστεί αρνητικά η σεξουαλικότητα της ενήλικης ζωής του.
Από την άλλη, όμως, καλό είναι να εξηγήσουμε στο παιδί πως τα γεννητικά όργανα κάθε ανθρώπου είναι μια απολύτως «προσωπική» περιοχή και, αν θέλει να τα αγγίξει, θα πρέπει να είναι μόνο του, και μάλιστα στο δωμάτιό του.
Αν, ας πούμε, μια μητέρα «συλλάβει» την τρίχρονη κόρη της να «τρίβεται» στο μπράτσο του καναπέ, θα πρέπει να μην αντιδράσει έντονα και να προσπαθήσει να της αποσπάσει την προσοχή ανοίγοντας μια κουβέντα ή προτείνοντας να παίξουν μαζί ένα παιχνίδι ή να διαβάσουν ένα παραμύθι. Στη συνέχεια, θα πρέπει να της εξηγήσει πως είναι καλύτερο να ασχολείται με το σώμα της μόνη στο δωμάτιό της. Είναι σημαντικό να μη γεμίσουμε το παιδί με ενοχές για κάτι που αποτελεί φυσιολογικό στάδιο της ανάπτυξής του. Ο αυνανισμός μπορεί να είναι θέμα ταμπού για εμάς, όχι όμως για εκείνο. Δεν μπορεί να κατανοήσει ότι μας φέρνει σε δύσκολη θέση ή ότι δημιουργεί ένα «κοινωνικό» πρόβλημα κάνοντας κάτι που απλώς του προκαλεί ευχαρίστηση.
Το ζήτημα αυτό μπορεί να γίνει πρόβλημα αν φτάσει σε ακραία σημεία, αν δηλαδή, προκειμένου να αυτοϊκανοποιηθεί, παραμελεί συστηματικά τις υποχρεώσεις του ή αδυνατεί να συγκεντρωθεί σε αυτές. Επίσης, υπάρχει θέμα αν διαπιστώσουμε ότι παίρνει τη μορφή παρηγοριάς σε μια ιδιαίτερα πιεστική περίοδο για εκείνο. Σε αυτές τις περιπτώσεις καλό είναι να απευθυνθούμε σε έναν ειδικό, ο οποίος θα μας προτείνει τρόπους για να το αντιμετωπίσουμε.
Άλλα παιχνίδια εξερεύνησης
Πώς αντιδρούν οι ενήλικες στη θέα δυο μικρών παιδιών που παίζουν «τον γιατρό» ή «το αντρόγυνο»; Οι περισσότεροι γονείς ίσως πανικοβληθούν ή αισθανθούν αμηχανία. Ωστόσο, και αυτό είναι στο πλαίσιο της εξερεύνησης του σώματος και της διερεύνησης των κοινωνικών ρόλων. Η εικόνα δύο παιδιών που παίζουν δεν έχει καμία σχέση με την εικόνα δύο ενηλίκων. Ο λόγος για τον οποίο τα παιδιά ασχολούνται με τέτοια παιχνίδια δεν αφορά την αναζήτηση της σεξουαλικής ευχαρίστησης: έχει να κάνει με την περιέργεια και την τάση τους να μιμούνται τους ρόλους των μεγάλων.
Αυτό παρατηρείται κυρίως στην προσχολική ηλικία (αργότερα χάνουν το ενδιαφέρον τους, γιατί πια έχουν κατανοήσει τις βασικές διαφορές στην ανατομία των αγοριών και των κοριτσιών). Επομένως, αν δούμε πως το παιδί μας παίζει με ένα συνομήλικο τον γιατρό, δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας και, ακόμη περισσότερο, παρέμβασης. Απλώς, καλό είναι να έχουμε τον νου μας να μην κάνουν κάτι που θα τα τραυματίσει ή να μην αναγκάσει το ένα το άλλο να συνεχίσει το παιχνίδι με το ζόρι.
Σεξουαλική διαπαιδαγώγηση
Στην προσχολική ηλικία κάνουν την εμφάνισή τους οι πρώτες απορίες που αναφέρονται στην ανατομία του ανθρώπινου σώματος: «Γιατί δεν έχω πουλάκι σαν τον αδερφό μου;», «Γιατί ο μπαμπάς έχει μεγαλύτερο πουλάκι από μένα;», «Πώς γίνονται τα παιδιά;». Οι γονείς πολύ συχνά έρχονται σε αμηχανία, γιατί δεν ξέρουν τι να απαντήσουν, πώς να το πουν και πόσο αναλυτικοί να γίνουν.
Οι ειδικοί συμφωνούν ότι η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση του παιδιού καλό είναι να ξεκινήσει όταν αρχίσει το ίδιο να θέτει ερωτήσεις. Οι απαντήσεις μας θα πρέπει να είναι ακριβείς και ξεκάθαρες, σε γλώσσα που να μπορεί να κατανοήσει ανάλογα με την ηλικία του. Οι μύθοι του τύπου «σε έφερε ο πελαργός» ή «σε βρήκαμε στα λάχανα» καλό είναι να αποφεύγονται, γιατί πολύ δύσκολα θα μας ξαναπιστέψει όταν καταλάβει την απάτη —και θα την καταλάβει!
Το πόσο αναλυτικοί θα είμαστε είναι κάτι που πάλι θα μας δείξει το ίδιο το παιδί. Οι πληροφορίες που δίνονται χωρίς εκείνο να έχει προλάβει να αναρωτηθεί θα το αφήσουν αδιάφορο ή, ακόμη χειρότερα, μπορεί να το σοκάρουν, γιατί δεν έχει φτάσει στο στάδιο να τις κατανοήσει.
Επιπλέον, βασική μας επιδίωξη πρέπει να είναι να παίρνει το παιδί τις πληροφορίες που χρειάζεται από εμάς, γιατί έτσι ελέγχουμε τι γνωρίζει και τι όχι και, από την άλλη, νιώθει ότι έχει δίαυλο επικοινωνίας μαζί μας για να συζητάει ό,τι το προβληματίζει. Η υπερπληθώρα διαστρεβλωμένων, τις περισσότερες φορές, πληροφοριών που θα πάρει από την τηλεόραση ή το διαδίκτυο μπορεί να του προκαλέσει σοβαρή σύγχυση ή ακόμη και να τραυματίσει τη σεξουαλική του συμπεριφορά.
Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση όμως δεν έχει να κάνει μόνο με το τι θα πούμε στο παιδί. Οι ίδιοι οι γονείς αποτελούν πρότυπο για εκείνο, όπως και η μεταξύ τους σχέση, η οποία γίνεται μοντέλο για τις σχέσεις ανδρών και γυναικών γενικότερα. Είναι πολύ ωραία εικόνα για ένα παιδί να βλέπει τους γονείς του να ανταλλάσσουν χάδια και να είναι τρυφεροί ο ένας με τον άλλο. Αυτό αυτομάτως δημιουργεί στο μυαλό του μια υγιή εικόνα σεξουαλικότητας. Προϋπόθεση είναι να έχουν οι ίδιοι συνειδητοποιήσει τη σεξουαλικότητά τους και να αισθάνονται καλά με αυτή.
Έχει παρατηρηθεί πως οι γονείς που έχουν καθορίσει τα όριά τους και αισθάνονται ασφαλείς ως προς την ταυτότητά τους δημιουργούν πιο ξεκάθαρες συνθήκες και σχέσεις, μέσω των οποίων το παιδί μπορεί να ορίσει τον εαυτό του χωρίς οι ίδιοι να καταβάλουν ιδιαίτερη προσπάθεια. Ενώ, αντίθετα, γονείς που είναι μπερδεμένοι και δεν έχουν ξεκαθαρίσει το θέμα της δικής τους οριοθέτησης προβάλλουν τα συναισθήματά τους, με άμεση συνέπεια το παιδί να δυσκολεύεται να προσδιορίσει τον εαυτό του.
Η σχέση του παιδιού με το γυμνό
Ένα θέμα που προβληματίζει πολλούς γονείς είναι κατά πόσο «επιτρέπεται» να κυκλοφορούν γυμνοί μπροστά στο παιδί ή να κάνουν μπάνιο μαζί του. Και εδώ η ιδανική λύση δεν είναι άλλη από την ισορροπία. Είναι αναγκαίο να νιώθουμε άνετα με το σώμα μας και την ίδια εικόνα να καλλιεργούμε και στο παιδί, να μη συμπεριφερόμαστε δηλαδή σαν να πρόκειται για κάτι ένοχο που φέρει πάνω του ντροπή.
Δεν είναι κακό το παιδί να μας δει γυμνούς, άλλωστε μέχρι κάποια ηλικία δεν αντιλαμβάνεται τι βλέπει. Το ίδιο θα μας δείξει πότε τα πράγματα αρχίζουν να παίρνουν άλλη τροπή και να του δημιουργούν απορίες. Η ντροπή κάνει την εμφάνισή της αυτόματα και είναι φυσιολογικό συναίσθημα.
Από την άλλη, δεν υπάρχει λόγος να περιφερόμαστε στο σπίτι γυμνοί με τα γεννητικά μας όργανα σε κοινή θέα. Αυτό μπορεί να σοκάρει το παιδί ή να εξάψει την περιέργειά του και να θελήσει να μας αγγίξει. Αυτή είναι σίγουρα μια αμήχανη στιγμή, την οποία όμως μπορούμε να αξιοποιήσουμε προς όφελός του. Δεν είναι κακό να αγγίξει τα γεννητικά όργανα των γονιών του, αλλά με το θέμα της εξοικείωσης στο άγγιγμα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί.
Και επειδή οι καιροί που ζούμε είναι πολύ ύποπτοι, καλό είναι να δώσουμε στο παιδί να καταλάβει πως το σώμα μας είναι κάτι πολύ προσωπικό και δεν πρέπει να αφήνουμε κανένα να μας αγγίζει χωρίς τη θέλησή μας. Οφείλουμε να του δείξουμε πώς να αγαπάει το σώμα του, να το σέβεται και να μην αφήνει κανέναν να το ακουμπά χωρίς να το θέλει.
Σεξουαλική Αγωγή
